Lurralde hauetako gizarte guztiei “ertzetako gizarteen” izendapena egokitu ahal zaie, nahiz eta bakoitzari arrazoi ezberdin batzuengatik: anglosaxoiak ondo jabetuta zeuden mundu ezaguneko ertzean kokatuta zeudela; hori argi eta garbi adierazten dute VIII. mendeko Beda idazleak bere Historia ecclesiastica gentis Anglorum-ari hasiera emateko erabili zituen hitzek: “Bretainia, denbora batean Albion deitua, ozeanoko uhartea da, ipar mendebalderantz. Europako zatirik handiena osatzen duten Germania, Galia eta Hispaniaren aurrean dago, baina haietatik aski urrun” (HE. I.1). Historiografia tradizionalak muga-esparrutzat hartu ditu erdialdeko Rhinetik harantzagoko lurraldeak, alegia mundu frankoaren ekialdeko bazterrak. Hori dela eta, osagai arkaikoak nagusi ziren periferia bat ikusi da bertan, bereziki Loira eta Rhin arteko domeinu handiak ezaugarritzen duen erdigunearekin konparatuta (RÖSENER, 1993; FREUDENBERG, 2013). Iberiako Iparraldeari dagokionez, al-Andalus ez zen soilik bestelako gizarte bat, baizik eta kristauenak baino askoz ere sendoagoa zen eraikuntza politiko bat ere. Iparraldeko lurralde kristauen eta hegoaldeko estatu islamikoaren arteko “muga” (kontzeptu malgu gisa ulertua garai horri dagokionean) askotan aldatu zen, gure “ertzetako gizarteen” definizioa esanguratsuagoa eginaz (MANZANO 1991; LARREA eta LORENZO 2012; LARREA eta PASTOR 2012; LARREA 2013). Umayarren garaian al-Andalusen barruan ere baziren elkarrekiko ertzetan bizi ziren zenbait talde etniko, erlijioso eta linguistiko, eta horrek hibridazio kulturaleko egoera kontaezinak sortu zituen.
CONNECTek lurralde ezberdinetako jendeen arteko topaketak eta elkarrekintzak ahalbidetzen zituzten gertakariak eta egoerak arakatzen ditu, eta elkarrekintza horiek nola gauzatzen ziren aztertzen saiatzen da. Arreta berezia halako topaketen aspektu praktikoetan jartzen dugu, hala nola distantzia luzeko bidaietan, komunikazio sistemetan eta hospitalitatean, beti ere mugaldeko gizarteek (edo “ertzetako gizarteek”) tokiko esparruan eta maiztasunez “besteekin” topo egiteko eskaintzen zituzten aukerak ahaztu gabe. Proiektuak, beraz, sare zabal bat botatzea du helburu: entitate politiko ezberdinetako agintarien arteko diplomazia eta trukeei dagozkienetan hasi eta tokiko esparruko, hiriko zein landaguneko, jendeen artean gertatzen direnetan amaitu, topaketa mota guztiak hartzen ditugu kontuan.
Azken hiru hamarkadetan, Goi Erdi Aroko identitate etnikoei buruzko ikerketa askok zera erakutsi dute, besteek, alegia taldeaz kanpokoak bezala ikusiak zirenek, talde horren identitatearen eraketan jokatzen zuten rola. Baina azterketa hauek nagusiki Erroma osteko gizarteez arduratu dira (e.g. POHL & REIMITZ, 1998). Gure helburua ordea denboran aurrerago joatea da, VIII. eta XI. mendeen bitarteko garaira hain zuzen, eta lurraldean mendebalderago, ikerketa arlo honen atentzioa erakarri duten gizarteen kokapena baino. Gure interesa bi esparrutan sortzen ziren “besteen” pertzepzioetan eta irudikapenetan datza: batetik noizbehinkako topaketetan, eta bestetik hizkuntza ezberdinetako hiztunen edota erlijio ezberdinetako sinestunen ohiko bizikidetzan. Halakoak ziren, izan ere, Iberiar Penintsulako mugaldeetako edo al-Andalusen barneko zenbait kasu.
Hirugarren gaia aurrekoaren adar baten garapena da, eta aldi berean azken urteotan taldeko kide batzuek landu duten ikerketa ildo bat sakontzen du. Goi Erdi Aroko identitate etnikoei buruzko eztabaida gehienetan hizkuntza nolabaiteko mesfidantzaz tratatu da, eta hori ulergarria da, ikerlariek hizkuntzari “izaera nazionalaren” definizioan egokitzen zitzaion rolari buruzko ideia zaharkitu okerrak deserrotu nahi izan dituztelako (GEARY, 2013). Hala ere, eta nazionalismoen tranpetan erortzeko arriskuaren aurrean erne egotea beharrekoa bada ere, ez genuke hizkuntzen eta identitateen arteko harremanen garrantzia gutxietsi behar, harreman horiek konplexuak eta aldeaniztunak izateaz gain, etengabe bilakatzen zeudela jakinik. Aurreko zenbait ikerlanetan latinaren eta herri-hizkuntzen arteko elkarreraginak aztertu ditugu, Ingalaterran zein frankoen ekialdeko lurraldeetan sortutako agirietan (LARREA, 2019; GALLAGHER, ROBERTS & TINTI, 2021). Ikerketa horiek hau erakutsi dute, hizkuntza bereizketa sozialeko markatzaile gisa izan zela erabilia testu horietan (ROBERTS & TINTI, 2020). CONNECT-ek ikerketaren eremu geografikoa zabaldu nahi du, Iberiar Penintsulako testigantzak analisian sartuz. Izan ere, lurralde honen kultur- eta hizkuntz-aniztasunari (iberiar erromantzeetatik euskarara eta arabierara, latina ere tartean) erreparatuz gero, zalantzarik ez dago ezin egokiagoa dela Goi Erdi Aroko Mendebaldeko hizkuntzen eta identitateen arteko harreman korapilatsuei argi egiteko. Gure proiektuak, beraz, bere ekarpena egin nahi dio pil-pilean dagoen eleaniztasun historikoari buruzko ikerketari (e.g. MULLEN eta JAMES, 2012), bai eta idatzizko eta ahozko hitzen arteko harremanei buruzkoari ere (BANNIARD, 1992; WRIGHT, 2002; GARRISON, ORBAN and MOSTERT, 2013).
Agiriei buruz eginda dauzkagun ikerketek iturri dokumentalen ekoizpenaren eta kontserbazioaren logika behar bezala ulertzearen garrantzia azpimarratu dute, batez ere kartularioak deitzen ditugun beranduagoko bildumen bitartez iritsi direnen kasuan.
Donemiliaga Kukulan, Sahagún-en eta Worcester-en ekoitzitako Erdi Aroko kartularioei buruz egin ditugun edizio- eta konparaketa-lanen emaitzen artean open-acces erregimeneko edizio digital aitzindariak daude (www.ehu.eus/galicano). Testu horiek edizio zaharkituetan soilik zeuden eskuragarri; orain ordea bilduma horiek nola eta zergatik konposatu ziren era sakonago batez uler daiteke (TINTI, 2019; AGÚNDEZ, 2019; PETERSON, 2019).
Gure gaiak lantzeko behar ditugun oinarri sendoak lortze aldera, kartularioen eta agiri-multzoen edizio zorrotzak eta azterketa zehatzak eskaintzeari ekiten diogu. Agiriok Ingalaterrakoak, Rhin ibarreko erdialdekoak eta Espainiako iparraldekoak dira, haien artean Fronceakoak, Piascakoak eta Santo Domingo de la Calzadakoak daudela. Lan hauek beharrezkoak dira gure ikerketetan erabiltzen ditugun iturri dokumentalak hobeto ulertzeko, baita egiazkotasun maila zehaztu eta izan litezkeen geroagoko manipulazioak hautemateko ere.
Are gehiago, esku artean ditugun agiriak kopietan soilik kontserbatu direnean, lan multzo hau hizkuntz kontaktuei buruz egiten dugun ikerketaren oinarri-oinarrian dago. Izan ere, ezaugarri filologikoen azterketa ezin egin daiteke kontuan hartzen ez badira agirien datazioa (sarritan ustezkoa), kopiaketa lanen faseak eta balizko interpolazioak.
CONNECTen diziplinarteko izaera bere oinarriko bigarren lan sortan nabarmentzen da bereziki, gure ertzetako gizartearen kontzeptua erabat islatzen duen eremu batean, Valtierrako (Nafarroa) indusketa arkeologikoan. Valtierra Ebro ibarrean dago, Tuteratik 15 km-ra. Gune hartako lehen biztanleak Burdin Aroan kokatzen dira, eta erromatarren garaian ere izan zuen garrantzia hainbat arkeologia-aurkikuntzek erakusten dute. Islamiar garaian, lurraldea Tuterako hinterlandaren parte izan zen, eta, garai honetan toponimoaren lehen aipamena agertzen zen, Baltīra (بلتيرة) formarekin, kontserbatu den XII. mendean datatutako X. mendeko kronika arabiar baten kopia batean hain zuzen:
ˤArīb ibn Saˤīd (d. 981): Ijtiṣār tā’rīj al-Ṭabarī (Al-Ṭabarī-ren historiaren jarraipena). Iturria: Forschungsbibliothek Gotha, Ms. orient A 1554, fol 89v. https://dhb.thulb.uni-jena.de/rsc/viewer/ufb_derivate_00013744/Ms-orient-A-01554_000089b.tif webgunean eskuragarria.
Garai hartan, Valtierra oso porotsua zen mugaldeko lurralde batean zegoen, bertan populazio kristau eta musulmanaren arteko harremanak etengabeak izanik. 1119ko konkista nafar-aragoiarrarekin, lurralde hau al-Andalusen kontrol politikotik kendu zen behin betiko.
CONNECT Valtierrako indusketa arkeologikoetan aktiboki parte hartzen ari da, Euskal Herriko Unibertsitatearen eta Valtierrako Udalerriaren arteko itun bati esker. Hori dela eta, gure taldeko kide Jesús Lorenzo irakasleak, Juan José Bienes eta Óscar Sola arkeologoekin batera, 2022 eta 2025 arteko indusketa-kanpainak zuzentzen ditu. Honek mugan kokatuta dagoen erlijio, politika eta hizkuntza desberdinetako biztanleek okupatutako kokaleku bat materialki berreskuratzeko aukera emango digu.Indusketako sasoien eguneratze periodikoak hemen aurkitu daitezke.
Atariko bibliografia
AGÚNDEZ SAN MIGUEL, L. (2019), ‘Reacción y defensa en la producción de los cartularios de Sahagún’, in From Charters to Codex: Studies on Cartularies and Archival Memory in the Middle Ages, ed. R. Furtado and M. Moscone, Turnhout, pp. 99–118.
BANNIARD, M. (1992), Viva voce: communication écrite et communication orale du IVe au IXe siècle en Occident latin, Paris.
FREUDENBERG, S. (2013), Trado atque dono. Die frühmittelalterliche private Grundherrschaft in Ostfranken im Spiegel der Traditionsurkunden der Klöster Lorsch und Fulda (750 bis 900), Stuttgart.
GALLAGHER, R., ROBERTS, E. and TINTI, F., eds (2021), The Languages of Early Medieval Charters: Latin, Germanic Vernaculars, and the Written Word, Leiden: Brill.
GARRISON, M., ORBAN, Á, P. and MOSTERT, M., eds (2013), Spoken and Written Language: Relations Between Latin and the Vernacular Languages in the Earlier Middle Ages, Turnhout: Brepols.
GEARY, P. (2013), Language and Power in the Early Middle Ages, Waltham: Brandeis University Press.
HOLMES, C. and STANDEN, N. (2018), ‘Introduction: towards a global Middle Ages’, in The Global Middle Ages, ed. C. Holmes and N. Standen, Past and Present 238, Supplement 13, pp. 1–44.
LARREA, J. J. (2013), ‘Du Tiraz de Cordoue aux montagnes du Nord. Le luxe en milieu rural dans l’Espagne chrétienne du haut Moyen Âge’, in Objets sous contrainte. Circulation des objets et valeur des choses au Moyen Âge, ed. L. Feller and A. Rodríguez, Paris: Éditions de la Sorbonne, pp. 43–61.
LARREA, J. J. (2019), ‘Escribir el espacio entre la auctoritas, la lengua hablada y el régimen agrario: campus en los fondos documentales de Wissembourg, Lorsch y Fulda entre los siglos VIII y mediados del IX’, Studia Historica. Historia Medieval 37/1, pp. 53–78.
LARREA, J. J. and PASTOR, E. (2012), ‘Alaba wa-l-Quila: la frontera oriental en las fuentes escritas de los siglos VIII y IX’, in Asturias entre visigodos y mozárabes, ed. L. Caballero, P. Mateos and C. García de Castro Valdés, Anejos de Archivo Español de Arqueología, Madrid: CSIC, pp. 307–29.
LARREA J. J. and LORENZO, J. (2012), ‘Barbarians of Dâr al-Islâm: the Upper March of al-Andalus and the Western Pyrenees in the eighth and ninth centuries’, in La Transgiordania nei secoli XII-XIII e le ‘frontiere’ del Mediterraneo medievale, ed. G. Vannini and M. Nucciotti, Oxford: Archaeopress, pp. 277–88.
MANZANO MORENO, E. (1991), La frontera de al-Andalus en época de los Omeyas, Madrid: CSIC.
MULLEN, A. and JAMES, P., eds (2012), Multilingualism in the Graeco-Roman World, Cambridge: Cambridge University Press.
PETERSON, D. (2019) ‘Order and disorder in the cartularies of San Millán de la Cogolla’, in From Charters to Codex: Studies on Cartularies and Archival Memory in the Middle Ages, ed. R. Furtado and M. Moscone, Turnhout: Brepols, pp. 119–34.
POHL, W. and REIMITZ, H., eds (1998), Strategies of Distinction: The Construction of Ethnic Communities, 300–800, Leiden: Brill.
ROBERTS, E. and TINTI, F. (2020), ‘Signalling language choice in Anglo-Saxon and Frankish charters, c.700–c.900’, in The Languages of Early Medieval Charters: Latin, Germanic Vernaculars and the Written Word, ed. R. Gallagher, E. Roberts and F. Tinti, Leiden: Brill, pp. 188–229.
RÖSENER, W. (1993), ‘Strukturformen der adeligen Grundherrschaft in der Karolingerzeit’, in Strukturen der Grundherrschaft im frühen Mittelalter, ed. W. Rösener, Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, pp. 126–180.
TINTI, F. (2019), ‘El papel de la memoria en la producción de los cartularios de Worcester’, in From Charters to Codex: Studies on Cartularies and Archival Memory in the Middle Ages, ed. R. Furtado and M. Moscone, Turnhout: Brepols, pp. 81–98.
WRIGHT, R. (2002), A Sociophilological Study of Late Latin, Turnhout: Brepols.
CONNECT
Societies on the Edges:
A Combinative Approach to Cross-Cultural Connections in Early Medieval Western Europe
